Міф пра ворагаў
Міф пра ворагаў існаваў на працягу ўсяго перыяду існавання СССР.
Ён быў найважнейшым складнікам прапаганды. Гэты міф актыўна распрацоўваўся ў партыйных дакументах, мастацкай літаратуры, выяўленчым мастацтве і кіно. Пачатак міфа пра ворагаў быў закладзены ў часы грамадзянскай вайны 1917-1922 гг. Пасля Вялікай Айчыннай вайны асноўная вось супрацьстаяння праходзіла па лініі СССР (цэнтр камуністычнага свету, цывілізацыі і г. д.) – ЗША (канцэнтрацыя ўсяго варожага і дрэннага – эксплуатацыі, багацця, расавай няроўнасці і інш.).
Савецкі міф пра ворага дзейнічае і сёння. Ён трывала замацаваўся ў ідэалогіі сучаснай беларускай дзяржавы. Беларусам уласціва дваістае, двухпалярнае светаадчуванне: мы (міралюбівыя, талерантныя, гатовыя дапамагчы) – яны (эгаістычныя, сквапныя, агрэсіўныя). Наяўнасць гэтага міфа – верны паказчык грамадства, якое знаходзіцца ў стане абыякавасці і гістарычнай недасведчанасці.
Міф пра ворага ствараўся наступным чынам. Любы вораг ставіў пад пагрозу існаванне краіны, таму, калі аб ім ішла размова, маглі быць толькі два варыянты – жыццё альбо смерць. Ніякіх кампрамісаў і альтэрнатыў. Вораг не мог выглядаць узвышаным альбо велічна-жахлівым, толькі дробным, брыдкім альбо камічным. Чалавечая нізасць ворага павінна была ўзвышаць партыйных правадыроў і “простых людзей” з народу. Перамога над ворагам падавалася не як вынік дзеянняў аднаго чалавека, а як дасягненне усёй сацыялістычнай дзяржавы. Прычым у чалавека павінна было ўзнікнуць адчуванне задаволенасці і ўласнай выгады ад гэтай перамогі. Выкрыццё ворага адбывалася ў простай народнай манеры.
Міф пра ворага ствараўся наступным чынам. Любы вораг ставіў пад пагрозу існаванне краіны, таму, калі аб ім ішла размова, маглі быць толькі два варыянты – жыццё альбо смерць. Ніякіх кампрамісаў і альтэрнатыў. Вораг не мог выглядаць узвышаным альбо велічна-жахлівым, толькі дробным, брыдкім альбо камічным. Чалавечая нізасць ворага павінна была ўзвышаць партыйных правадыроў і “простых людзей” з народу. Перамога над ворагам падавалася не як вынік дзеянняў аднаго чалавека, а як дасягненне усёй сацыялістычнай дзяржавы. Прычым у чалавека павінна было ўзнікнуць адчуванне задаволенасці і ўласнай выгады ад гэтай перамогі. Выкрыццё ворага адбывалася ў простай народнай манеры.
Міф пра ворага будаваўся на супастаўленні свайго і чужога. У гэтым міфе гераічна-ўзвышаны савецкі свет супрацьстаіць свету монстраў, пачвараў, вылюдкаў, для апісання якога выкарыстоўваюцца змеі, павукі, насельнікі балот і падземнага свету.
Норма супрацьстаіць паталогіі. Здароў’е, росквіт, паўната жыцця – гніенню, разлажэнню, інфекцыі. Адкрытасць і шчырасць – крывадушнасці і каварнасці. Людзі добрай волі – распальнікам вайны. Таму ў дачыненні да “чужога” трэба захоўваць пільнасць і прынцыповую нецярпімасць. З ворага трэба зрываць маскі.
Ворагі ствараліся штучна. Напрыклад, з 1918 па 1935 гг. варожай з’явай лічыўся нават Новы Год з ялінкай і Дзедам Марозам. Стварэнню ворагаў дапамагалі і славесныя канструкцыі, якія мелі рэзка негатыўную афарбоўку. Тут выкарыстоўвалася супрацьпастаўленне чырвоны (свой) – белы (чужы).
Пры пераносе на насельніцтва ці, прынамсі, на войска Польшчы і Фінляндыі сэнса слова “белагвардзейцы” (гэта ўзброеныя царскія афіцэры, супраціўнікі савецкай улады) узнікалі ніколі не існаваўшыя ў прыродзе варожыя “белапалякі” ці “белафіны”. А акупацыя гэтых краін тлумачылася савецкім людзям як “вызваленчы паход”.
Канструкцыя ворага ўключала суаднясенне двух планаў:
1. Ворагі далёкія, знешнія. Ведаючы іх, можна было зразумець тое, што адбываецца ў свеце. Яны заставаліся амаль нязменныя на працягу дзесяцігоддзяў.
1. Ворагі далёкія, знешнія. Ведаючы іх, можна было зразумець тое, што адбываецца ў свеце. Яны заставаліся амаль нязменныя на працягу дзесяцігоддзяў.
Знешнія ворагі гэта:
а) гістарычныя ворагі Расіі як вялікай дзяржавы, імперыі – рыцары, татары і ханы Залатой Арды, палякі, шведы, туркі, французы, а таксама ўсе замежнікі, якія прыехалі як тайныя агенты, - гэта і паслы, і купцы, і нават святары.
а) гістарычныя ворагі Расіі як вялікай дзяржавы, імперыі – рыцары, татары і ханы Залатой Арды, палякі, шведы, туркі, французы, а таксама ўсе замежнікі, якія прыехалі як тайныя агенты, - гэта і паслы, і купцы, і нават святары.
З’яўленне гэтых вобразаў сведчыла пра пераход СССР да вялікадзяржаўнай ідэалогіі з акцэнтам на рускую выключнасць. Паказ падобных гістарычных ворагаў у літаратуры і кіно вымагаў прызнання гэтымі самымі ворагамі вялікай будучыні непераможнай Расіі.
б) ворагі перыяду Вялікай Айчыннай вайны – немцы, фашысты і іх саюзнікі. Гэта найбольш моцны ў маральным і эмацыйным плане вобраз ворага. У прапагандзе гітлераўцы заўсёды былі абсалютным паказчыкам негатыўнага, нечалавечага, злога. І таму перамога СССР у Вялікай Айчыннай вайне і сёння з’яўляецца ключавым сімвалам савецкага адзінства і служыць апраўданнем самой камуністычнай сістэмы, уключна з масавымі рэпрэсіямі, калектывізацыяй, этнічнымі чысткамі. Перамога над ворагам тлумачыць і неабходнасць масавых ахвяр насельніцтва, і жабрацтва, і несвабоду.
в) пасля вайны ворагамі сталі амерыканцы і іх саюзнікі – НАТА, Ватыкан. Формы іх прадстаўлення – ад чорна-белых тоўстых капіталістаў у цыліндрах з мяхамі даляраў у руках да кастлявага дзядзькі Сэма з яго генераламі, узброенымі ядзернымі бомбамі.
Усе гэтыя ворагі былі вельмі стэрэатыпныя. Па сутнасці, гэта былі маскі. Іх стандартныя атрыбуты – бутэлька віскі, сігара, размовы пра страчаныя з-за рэвалюцыі і камуністаў грошы і планы знішчэння СССР. Матывы іх паводзінаў падкрэслена цынічныя і прыземленыя.
г) шпіёны, дыверсанты, засланыя ў СССР з падрыўнымі мэтамі альбо на разведку. У дадзеным выпадку супрацьпастаўленне “свае – чужыя” адпавядала супрацьпастаўленню “мір – вайна”.
2. Ворагі блізкія, унутраныя. Гэта былі ворагі нябачныя, якія змянялі маскі і формы барацьбы. Яны падзяляліся на два тыпы: 1). свядомы шкоднік, які жыве сярод звычайных людзей; 2). “чэсны чалавек”, які заблытаўся і перашкаджае пабудове светлага заўтра.
Унутраныя ворагі гэта:
а) прадстаўнікі былой эліты – зямельнай арыстакратыі, буржуазіі, інтэлегенцыі – афіцэры, чыноўнікі, святары. Іх выявы ўключалі кантраст паміж знешнімі прыкметамі цывілізаванасці, далучанасці да сусветнай культуры (напрыклад, захапленне класічнай музыкай) і пагардаю да простых, "маленькіх" людзей. Падобны кантраст павінен быў выклікаць непрыняцце арыстакратыі з боку рабочых і адначасова ўмацоўваць пазітыўныя вобразы партыйных кіраўнікоў і чырвоных камандзіраў, што падаваліся “па-свойску” - як простыя і адкрытыя людзі.
а) прадстаўнікі былой эліты – зямельнай арыстакратыі, буржуазіі, інтэлегенцыі – афіцэры, чыноўнікі, святары. Іх выявы ўключалі кантраст паміж знешнімі прыкметамі цывілізаванасці, далучанасці да сусветнай культуры (напрыклад, захапленне класічнай музыкай) і пагардаю да простых, "маленькіх" людзей. Падобны кантраст павінен быў выклікаць непрыняцце арыстакратыі з боку рабочых і адначасова ўмацоўваць пазітыўныя вобразы партыйных кіраўнікоў і чырвоных камандзіраў, што падаваліся “па-свойску” - як простыя і адкрытыя людзі.
б) іх памагатыя (паклёпнікі, нядобразычліўцы, крытыканы, малаверы, панікёры), напрыклад, дробныя партыйцы, інжынер, прафесар. У адрозненні ад папярэдніх персанажаў, якія адкрыта шкодзілі і змагаліся супраць партыі, гэтыя ворагі толькі выказвалі сваё меркаванне, незадаволенасць, крытыкавалі і прапаноўвалі адрозныя ад зацьверджаных кіраўніцтвам ацэнкі і планы дзеянняў. Галоўнай задачай прапаганды ў дадзеным выпадку было звязаць паводзіны памагатых з учынкамі найбольш агрэсіўных ворагаў. А сціплыя спробы самастойнага мыслення атаясаміць з пагрозай грамадскаму дабрабыту.
в) шматлікія “няправільныя” прадстаўнікі народа. Пачынаючы ад цёмнага селяніна-бедняка, якога выводзіў з цемры рабочы-камуніст да хамаў: хуліганаў, злодзеяў, прастытутак, якія падлягалі "чэкісцкай перакоўцы".
в) нацыянал-дэмакраты – інтэлігенты, здраднікі, чужынцы, якія ідуць нага ў нагу з нямецкімі фашыстамі. Яны робяць стаўку на конррэвалюцыю пры дапамозе вайсковага ўварвання звонку.
г) пасля вайны да гэтых унутраных ворагаў далучаюцца тыя, хто супрацоўнічаў з нямецкай уладай (калабаранты) – вясковы стараста (былы кулак), бургамістр (былы памешчык альбо чыноўнік), паліцаі, паказаныя як сыны былых кулакоў і памешчыкаў, катаваўшыя палонных партызан. Да іх далучаліся вобразы “бандытаў” – тых, хто працягваў са зброяй у руках адстойваць нацыянальныя і этнічныя традыцыі, звычаі, рэлігію. “Бандытаў” трэба было знішчаць.
Акрамя калабарантаў і бандытаў, ворагамі былі ваеннапалонныя. Яны паказваліся як баязліўцы і здраднікі, якія заслугоўвалі суровага пакарання. Здача ў палон была злачынствам, якое не мела апраўданняў кшталту безвыходнай сітуацыі, ранення, кантузіі. Кляймо “быў у палоне” атаясамлівалася з кляймом “знаходзіўся ў заключэнні”, якое таксама распаўсюджвалася і на сваякоў.
Акрамя калабарантаў і бандытаў, ворагамі былі ваеннапалонныя. Яны паказваліся як баязліўцы і здраднікі, якія заслугоўвалі суровага пакарання. Здача ў палон была злачынствам, якое не мела апраўданняў кшталту безвыходнай сітуацыі, ранення, кантузіі. Кляймо “быў у палоне” атаясамлівалася з кляймом “знаходзіўся ў заключэнні”, якое таксама распаўсюджвалася і на сваякоў.
Грамадства, сфармаванае да завяршэння сталінскага перыяда, было прасякнута ўсеагульнай пасіўнасцю, недаверам, падазронасцю, разгубленасцю, страхам. У значнай ступені яно было створана прапагандай, якая будавала свет міфаў, калектыўнай нянавісці, барацьбы і выгнання ворагаў. Аднак насамрэч у савецкіх людзей страх выклікалі не віртуальныя ворагі, а невядомасць, каго “органы” пачнуць выкрываць і граміць заўтра.
З цягам часу ў грамадстве прапаганда выклікала ўжо толькі сум, апатыю, а гэта значыць губляла эфектыўнасць, дзейснасць. Яна ўсё болей і болей рабілася фармальнай, пераўтваралася ў пэўны рытуал. А пасля 1956 г. пачала набываць самаразбуральныя ўласцівасці.