ВІРТУАЛЬНЫ МУЗЕЙ 
Савецкіх рэпрэсій у Беларусі 
     
ПУБЛІКАЦЫІ
     
Кузняцоў І.М. Палітычныя рэпрэсіі на Беларусі ў 20 стагоддзі

Праблема перыядызацыя гісторыі палітычных рэпрэсій з’яўляецца да сённяшняга дня не вырашанай. Аўтар прапануе варыянт перыядызацыі гісторыі палітычных рэпрэсій на Беларусі з 1917 па 2000 гады.

Умоўна можна вызначыць наступныя перыяды палітычных рэпрэсій:

I – 1917-1926 гг.

II – 1930-1936 гг.

III – 1937-1938 гг.

IV – 1939-1941 гг.

V – 1941-1944 гг.

VI – 1944-1953 гг.

VII – 1964-1985 гг.

VIII – 1995-2000 гг.

Больш падрабязна дадзім характарыстыку шэрагу асаблівасцяў разглядаемых перыядаў гісторыі палітычных рэпрэсій.

У 1917 г. функцыя падаўлення ў Савецкай дзяржавы была асноўнай, а ва ўмовах грамадзянскай вайны, безумоўна, вядучай. Гэта дыктавалася не толькі супрацівам звергнутых класаў, але і неабходнасцю “стымулу” да працы ва ўмовах “ваеннага камунізму”.

З першых дзён дыктатуры пралетарыяту крымінальнае заканадаўства адрознівалася выключнай жорсткасцю мер пакарання, у тым ліку і за нязначныя правапарушэнні. Варта пры гэтым адзначыць, што ў пачатковы перыяд пасля Кастрычніцкага перавароту, калі яшчэ не было створана крымінальнае і крымінальна-працэсуальнае заканадаўства, суды кіраваліся дэкрэтамі, падпісанымі ў большасці выпадкаў У.І.Леніным. Так, да першай кадыфікацыі крымінальнага заканадаўства было прынята больш за 400 дэкрэтаў і іншых актаў, якія ўтрымлівалі крымінальна-прававыя нормы.

У 1918 г., яшчэ задоўга да прыняцця крымінальна-прававога заканадаўства У.І.Ленін забараніў судам выкарыстоўваць старыя законы і кіравацца дэкрэтамі Савецкага ўрада. У Палажэнні аб народным судзе РСФСР гаварылася, што суд “у выпадку адсутнасці адпаведнага дэкрэта або непаўнаты такога, кіруецца сацыялістычнай правасвядомасцю” [1]

Асабліва ўзмацніліся рэпрэсіўныя акты пасля ўтварэння Усерасійскай Надзвычайнай камісіі па барацьбе з контррэвалюцыяй, спекуляцыяй і злачынствамі па пасадзе. У пастанове СНК РСФСР ад 5 верасня 1918 указвалася, што “падлягаюць расстрэлу ўсе асобы, датычныя да белагвардзейскіх арганізацый і бунтаў”. Пастановай Рэўваенсавета Рэспублікі ад 4 люташа 1919 года было ўстаноўлена, што рашэнні Рэвалюцыйнага Ваеннага трыбунала не падлягаюць абскарджанню або касацыі і прыводзяцца ў выкананне ў 24 гадзіны [2] .

У першыя гады Савецкай улады ствараюцца аб’екты будучага ГУЛАГа. У дэкрэце СНК ад 14 сакавіка 1919 г “Аб працоўных дысцыплінарных судах” для парушальнікаў працоўнай дысцыпліны і асоб, якія не выконвалі нормаў выпрацоўкі, прадугледжвалася пакаранне да 6 месяцаў зняволення ў лагеры прымусовай працы. Гэта было следствам палітыкі чырвонага тэрору, якая выразна адлюстроўвала прадстаўленні кіраўнікоў партыі і дзяржавы пра сродкі і метады дасягнення пастаўленых імі мэтаў. Ідэя стварэння “школы працы” для арыштаваных была ўдакладненая ў пастанове УЦВК ад 11 красавіка 1919 года “Пра лагеры прымусовай працы”. Упершыню заканадаўча замацоўвалася існаванне канцлагераў, і ў адпаведнасці з гэтым Губернскія Надзвычайныя камісіі ў трохмесячны тэрмін арганізавалі такія лагеры ва ўсіх губернскіх гарадах [3] .

1 чэрвеня 1922 г. быў прыняты Крымінальны Кодэкс Расійскай Федэрацыі. Гэтым Кодэксам і яго рэдакцыяй 1926 году да 1928 г. карысталіся ў Беларусі. Шырока і сумна вядомы артыкул 58 гэтага Кодэкса – “Контррэвалюцыйныя злачынствы”. Ён меў 14 пунктаў, па 13 з іх прадугледжвалася вышэйшая мера пакарання – расстрэл.

Найбольш часта ў 30-я гг. абвінавачванні прад’яўляліся менавіта па артыкуле 58: з пунктам 1 (здрада Радзіме), п. 6 (шпіянаж), п. 7 (падрыў дзяржаўнай прамысловасці, транспарту, кааперацыі), п. 8 (здзяйсненне тэрарыстычных актаў), п. 10 (контррэвалюцыйная / антысавецкая / прапаганда і агітацыя), п. 11 (удзел у контррэвалюцыйнай арганізацыі).

Да паловы ўсіх абвінавачаных у 30-я гг. былі асуджаныя па арт. 58-10, які прадугледжваў крымінальную адказнасць ажно да прымянення вышэйшай меры пакарання ў выпадках: паклёпніцкіх выказванняў у адрас кіраўнікоў партыі і ўрада; дыскрэдытацыі знешняй палітыкі СССР; вядзення рэлігійнай прапаганды; выказванне паражэнчых настрояў; спроб дыскрэдытацыі РККА; выказванняў аб эканамічным становішчы працоўных у СССР і ўсхваленні капіталізму; контррэвалюцыйных выпадаў у адносінах да камуністаў; сістэматычнай адмовы ад працы ў лагерах НКУС і іншых.

Крымінальны кодэкс Беларускай ССР быў зацверджаны на 3 сесіі Вярхоўнага Савета VIII склікання 23 верасня 1928 г. У адпаведнасці з гэтым кодэксам крымінальныя злачынствы падзяляліся на дзве катэгорыі: скіраваныя супраць савецкага ладу і ўсе астатнія. За злачынствы першай катэгорыі ўсталёўваўся толькі нізкая (мінімальная) мяжа, ніжэй якой суд не мог прызначыць пакаранне або, як у кодэксе гаварылася, “меру сацыяльнай абароны”. За злачынствы другой катэгорыі быў усталявана толькі вышэйшая мяжа. Па кодэксе 1928 г. пазбаўленне волі не магло перавышаць 10 гадоў, аднак у наступныя гады тэрмін пазбаўлення волі быў даведзены да 25 гадоў.

Прыцягвае ўвагу вельмі шырокі склад крымінальных злачынстваў, за якія суды маглі прызначыць вышэйшую меру пакарання. Так у раздзеле 1 “Контррэвалюцыйныя злачынствы” з 17 складаў крымінальных злачынстваў 14 прадугледжвалі вышэйшую меру пакарання сацыяльнай абароны. Па многіх складах крымінальных злачынстваў, у тым ліку, якія не прадстаўляюць вялікай грамадскай небяспекі (адмова ад ўнясення падаткаў, забой жывёлы і інш.) была прадугледжана канфіскацыя усёй маёмасці.

Амаль усе склады контррэвалюцыйных злачынстваў прадугледжвалі такія меры сацыяльнай абароны як: аб’яву ворагам працоўных з пазбаўленнем грамадзянства БССР ці іншай саюзнай рэспублікі і тым самым грамадзянства СССР; поўнае або частковае пазбаўленне правоў; выдаленне з Саюза ССР на пэўны тэрмін; забарона пражываць у тых ці іншых мясцовасцях.

Важна адзначыць, што пры пазбаўленні падсуднага правоў, апошні пазбаўляўся не толькі палітычных правоў, але і элементарных умоў свайго матэрыяльнага існавання, так як, напрыклад, пры поўным пазбаўленні правоў чалавеку не толькі забаранялася займаць тыя ці іншыя пасады, ён пазбаўляўся права на пенсію, на дапамогу па беспрацоўі, пазбаўляўся і бацькоўскіх правоў.

Вывучэнне архіўна-следчых спраў на неабгрунтавана рэпрэсаваных паказвае, што найбольш распаўсюджаным было незаконнае абвінавачванне людзей у здрадзе Радзіме (арт. 63), г.зн. дзеяннях, учыненых грамадзянінам СССР у шкоду ваеннай моцы Саюза ССР, яго дзяржаўнай незалежнасці ці недатыкальнасці яго тэрыторыі, як-то: шпіянаж, уцёкі або пералёт за мяжу. Суровае пакаранне чакала і сваякоў вінаватага. Калі паўналетнія сваякі ведалі пра намер бегчы, але не далажылі або спрыялі рыхтуемай або здзейсненай здрадзе, яны караліся пазбаўленнем волі ад 5 да 10 гадоў з канфіскацыяй маёмасці. Іншыя паўналетнія члены сям’і здрадніка, якія пражывалі сумесна з ім, падлягалі пазбаўлення выбарчых правоў і высылцы ў аддаленыя раёны Сібіры на пяць гадоў. Так у самім законе была закладзена магчымасць рэпрэсій у дачыненні да асоб, якія не здзяйснялі ніякіх злачынстваў.

Спачатку неабгрунтаваныя рэпрэсіі не насілі масавага характару. З кожным годам, аднак, яны ўзмацняліся. Суды ўжо не спраўляліся з нарастаючай колькасцю спраў. Усё больш іх стала разглядацца ў спрошчаным парадку несудовымі органамі – “двойкамі”, “тройкамі”, адмысловымі нарадамі. Па сутнасці, гэтыя органы нікому не былі паднаглядныя і дзейнічалі па ўласным поглядзе, творачы самавольства і беззаконне. Пракурорскі нагляд адсутнічаў. Адхіленыя ад гэтай працы пракуроры нярэдка самі падвяргаліся рэпрэсіям.

Узнікненне рэпрэсіўнай сістэмы на рубяжы 20–30-х гг. было не выпадковай, а заканамернай з’явай. Калі ў канцы 20-х – пачатку 30-х г. паўстала пытанне пра крыніцы ажыццяўлення паскоранай індустрыялізацыі краіны і пра метады калектывізацыі сялянства, у сталінскага кіраўніцтва быў ужо гатовы адказ – прыладай правядзення індустрыялізацыі і калектывізацыі стане развіты рэпрэсіўны апарат: папраўча-працоўныя лагеры ГУЛАГа НКУС СССР. З гэтага часу ўсе раней асуджаныя на тэрмін 3 гады і вышэй пераводзіліся з месцаў зняволення менавіта туды. Акрамя таго, туды накіроўваліся ўсё асуджаныя судамі да названых тэрмінаў.

Да 1930 было сфарміравана 6 упраўленняў папраўча-працоўных лагераў (ВПЛ) ОГПУ СССР: Паўночнага Каўказа, раёна Белага мора і Карэліі, Вышняга Валачка, Сібіры, Дальняга Усходу і Казахстана. Лагеры і працоўныя калоніі пачыналі граць усё больш прыкметную ролю ў эканоміцы краіны. Праца зняволеных стала прымяняцца ў рэалізацыі буйнамаштабных гаспадарча-эканамічных праектаў, а гаспадарчыя органы планавалі сваю дзейнасць з улікам магчымасці выкарыстання зняволеных. Кола замкнулася ў 1934 г., калі са стварэннем агульнасаюзнага НКУС ўсе савецкія лагеры былі аб’яднаны ў адзіную сістэму Галоўнага ўпраўлення лагераў (ГУЛАГ) [4] .

У 30-я гг. выразнае функцыянаванне рэпрэсіўнай сістэмы забяспечвалі карныя органы. Са стварэннем Саюза ССР кіраўніцтва органамі бяспекі было аднесена да кампетэнцыі СССР, і ў 1923 г. ствараецца адзіны агульнасаюзны орган – Аб’яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне (АДПУ) пры СНК СССР. Сістэма яго органаў складалася з АДПУ СССР, ДПУ саюзных рэспублік, палітаддзела пры выканкамах Саветаў і асаблівых аддзелаў у Чырвонай Арміі і на транспарце.

У снежні 1930 г. НКУС саюзных рэспублік скасоўваюцца, а іх функцыі сталі выконваць створаныя пры СНК рэспублік ўпраўленні міліцыі і крымінальнага вышуку. У СССР па-ранейшаму дзейнічала АДПУ СССР, ды яшчэ для кіраўніцтва органамі міліцыі саюзных рэспублік і для ўвядзення ў СССР пашпартнай сістэмы ў 1932 г. было створана Галоўнае ўпраўленне рабоча-сялянскай міліцыі пры АДПУ СССР.

У гэтым жа годзе праводзяцца і іншыя рэарганізацыі. Утвараецца НКУС СССР. Замест АДПУ у сістэме НКУС СССР ствараецца Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай бяспекі (ГУДБ). У НКУС акрамя рэпрэсіўнай функцыі былі сканцэнтраваны функцыі аховы межаў, кіравання шашэйнымі і грунтавымі дарогамі, кіраўніцтва геаздымкай і картаграфіяй, лясной і пажарнай аховай. У яго падпарадкаванні знаходзіліся пытанні перасяленцаў, ЗАГСа і інш. Органы НКУС ажыццяўлялі татальны кантроль за ўсімі сферамі жыцця савецкага грамадства.

У мэтах правядзення масавых рэпрэсіўных акцыяў у канцы 20-х – пачатку 30-х гг. у СССР была створана добра адладжаная і матэрыяльна забяспечаная сістэма судовых і несудовых органаў.

Сістэма судовых органаў была прадстаўлена Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР, Вярхоўным судом БССР, абласнымі судамі, судом Беларускай чыгункі, ваеннымі трыбуналамі Беларускай ваеннай акругі і розных вайсковых фармаванняў, у тым ліку НКУС.

Разам з судовымі органамі існавала цэлая сістэма несудовых органаў. Гэтая сістэма ў СССР і БССР пачала фармавацца яшчэ ў 1923 г. 15 лютага 1923 г. пастановай ЦВК СССР была заснаваная судовая калегія АДПУ. Яна мела права разглядаць ў пазасудовым парадку справы аб дыверсіях, шкодніцтве і іншых злачынствах, а таксама ўжываць усе меры пакарання.

Па пастанове ЦВК і СНК СССР ад 5 лістапада 1934 года пры Народным камісарыяце ўнутраных спраў была створана Асаблівая нарада. Гэтаму органу першапачаткова было прадастаўлена права прымяняць “да асоб, якія прызнаюцца грамадска-небяспечнымі” ссылку, высылку і заключэнне ў лагер тэрмінам на 5 гадоў, затым яго правы былі значна пашыраны аж да прымянення вышэйшай меры пакарання. У склад Асобай нарады ўваходзілі: народны камісар унутраных спраў, намеснік народнага камісара ўнутраных спраў, начальнік Галоўнага ўпраўлення міліцыі. Адначасова ў 1934 г. быў створаны яшчэ адзін несудовых орган – камісія СССР і Пракурора СССР па следчых справах (“двойка”) [5] .

Сярод карных органаў асабліва злавесную ролю ў разгортванні масавых рэпрэсій гралі Асаблівая нарада і “тройкі” АДПУ-НКУС. Цыркулярамі АДПУ ад 29 кастрычніка 1929 г. і 8 красавіка 1931 года ў цэнтральным апараце НКУС былі ўтвораны “тройкі” для папярэдняга разгляду скончаных следчых спраў і наступнага іх дакладу на судовых пасяджэннях калегіі або Асаблівай нарады. У іх склад уваходзілі кіраўнікі аператыўных упраўленняў-аддзелаў АДПУ і паўнамоцнага прадстаўніцтва (ПП) АДПУ [6] .

Цыркулярам 1931 прадугледжваўся абавязковы ўдзел у пасяджэннях “троек” прадстаўніка пракуратуры АДПУ. Пастановай Прэзідыума ЦВК СССР ад 3 лютага 1930 АДПУ было прадстаўлена права на час правядзення кампаніі па “ліквідацыі кулацтва” перадавяраць свае паўнамоцтвы па пазасудовым разглядзе спраў ПП АДПУ ў рэспубліках, краях і абласцях з тым, каб пазасудовы разгляд спраў праводзіўся з удзелам прадстаўнікоў аблвыканкамаў і пракуратуры.

У 1929 г. вастрыё рэпрэсіўнай машыны было накіравана ў асноўным супраць сялянства, якое складала асноўную масу насельніцтва краіны, у тым ліку і Беларусі. Да палітычных рэпрэсіяў з поўнай падставай можна аднесці масавае і трагічнае па сваіх наступствах раскулачванне. З канца 1929 да сярэдзіны 1930 г. у СССР было “раскулачана” больш за 320 тыс. сем’яў (не менш за 2 млн. чалавек), канфіскавана маёмасці коштам звыш 400 млн. рублёў. Па ацэначных дадзеных ў Беларусі ў 20-40-я гг. было “раскулачана” не менш як 350 тыс. чалавек [7] .

Масавае высяленне партыйныя і савецкія органы тлумачылі звычайна абвастрэннем класавай барацьбы ў вёсцы, прычым ўсю віну за яго партыйнае кіраўніцтва ўскладала толькі на кулакоў. Класавая барацьба ў вёсцы сапраўды стала абвастрацца ўжо ў 1928 г., але гэта было звязана перш за ўсё з прымяненнем надзвычайных мер з боку дзяржаўных органаў, з масавымі акцыямі мясцовых уладаў. Абвастралася класавая барацьба ў выніку перагібаў, скрыўленняў ў калгасным будаўніцтве, якія былі дапушчаныя ў 1929-1930-я гг. і тым самым была выклікана незадаволенасць асноўнай масы сераднякоў.

Тэрор быў накіраваны і на значныя масы заможных сераднякоў, якія толькі эпізадычна ўжывалі наёмную працу ці не ўжывалі яе зусім. Да траўня 1930 г. у рэспубліцы было раскулачана 15626 сялянскіх гаспадарак – каля паловы іх агульнай колькасці. Пры гэтым, як вымушаныя былі прызнаць самі арганізатары раскулачваньня на XIII з’ездзе КП (б) Б, 2395 з іх або 15,3% – неабгрунтавана [8] .

Між тым, слова “кулак” на доўгія гады стала сінонімам слова “вораг”. Апраўданымі ў адносінах да раскулачаных лічыліся любыя беззаконні з боку органаў НКУС.

Фарсіраванне калектывізацыі штырхала да максімальна жорсткіх метадаў гвалту, што не магло не выклікаць адказ супраціву. Ён насіў стыхійны, неарганізаваны характар і быў, хутчэй, пасіўнай формай пратэсту. Прынамсі, аб арганізаваных масавых выступах на тэрыторыі Беларусі дагэтуль амаль нічога не вядома. Хоць некаторыя выпадкі спантанных выступленняў вядомыя ў Капыльскім, Лепельскім і іншых раёнах рэспублікі. Усе яны былі разгромленыя з ужываннем рэгулярных частак Чырвонай Арміі, а ўсе іх удзельнікі былі залічаны ў разрад “ворагаў народа”.

У сувязі з рэзкім павелічэннем колькасці асуджаных, арганізацыя высылкі і размяшчэння накіраванага з цэнтра краіны кантынгенту спецперасяленцаў была ўскладзена на органы АДПУ-НКУС. У сувязі з “ліквідацыяй кулацтва як класа” ў 1932 г. АДПУ СССР распрацавала палажэнне “Пра кіраванне кулацкімі пасёлкамі”, якое зацвердзіла адпаведныя інструкцыі.

Рэпрэсіўныя акцыі працягваліся і пасля завяршэння калектывізацыі. Сталін і яго асяроддзе лічылі, што такім чынам можна пазбавіцца ад непажаданых. 20 красавіка 1933 СНК СССР прыняў пастанову “Аб арганізацыі працоўных паселішчаў”. Галоўнае ўпраўленне лагераў АДПУ ўзяло на сябе абавязак арганізацыі працоўных паселішчаў.

Каго ж яшчэ было высяляць ў 1933 г., калі, здавалася, кулацтва было ліквідавана? Меркавалася караць (за зрыў і сабатаж хлебозаготовок і іншых кампаніяў) гарадскіх жыхароў, якія адмовіліся ў сувязі з пашпартызацыяй 1932 – 1933 выязджаць з Масквы, Мінска і Ленінграда; уцекачоў з вёсак, знятых з прамысловай вытворчасці кулакоў, а таксама высланых у 1933 г. у парадку “ачысткі” дзяржаўных межаў, асуджаных органамі АДПУ і судамі на тэрмін ад 3 да 5 гадоў уключна [9] .

Калі масавыя рэпрэсіі супраць сялянства пераўзышлі ўсе разнарадкі цэнтра, 8 траўня 1933 г. выйшла інструкцыя “Усім партыйна-савецкім работнікам АДПУ, суду і пракуратуры”, падпісаная Сталіным і Молатавым. У ёй канстатавалася, што бязладныя масавыя арышты ў вёсцы ў 1933 г. усе яшчэ працягваліся. У шэрагу раёнаў, у тым ліку і БССР, арышты ажыццяўлялі старшыні калгасаў, старшыні сельсаветаў і сакратары партыйных ячэек.

“Не дзіўна, што ў гэтай вакханаліі арыштаў, – адзначалася на Пленуме Вярхоўнага суду СССР 14 красавіка 1933 г., – органы, сапраўды надзеленыя правамі арыштоўваць, у тым ліку і органы АДПУ і асабліва міліцыі, губляюць усякае пачуццё ўмеранасці і часта здзяйсняюць неабгрунтаваныя арышты, дзейнічаючы па правілу: “Спярша арыштуй, а потым вядзі расследаванне” [10] .

1932 адкрыў новую сумную старонку рэпрэсій у СССР. 7 жніўня 1932 УЦВК і СНК СССР быў прыняты закон “Аб ахове маёмасці дзяржаўных прадпрыемстваў, калгасаў і кааперацыі і ўмацаванні грамадскай сацыялістычнай уласнасці”. Гэты закон прадугледжваў толькі адну меру пакарання – расстрэл, і толькі ў выключных выпадках, пры змякчальных абставінах – пазбаўленне волі на 10 гадоў. Па дадзеных Вярхоўнага суду СССР толькі судовымі органамі ў перыяд 1933–1939 г. было асуджана 78 691 чалавек [11] .

Калі да гэтага дадаць асуджаных калегіяй АДПУ СССР і паўнамоцнымі прадстаўніцтвамі АДПУ ў рэспубліках, краях і абласцях, то гэтая лічба перавысіць 540 тысяч чалавек [12] .

Паралельна з рэпрэсіямі супраць сялянства карныя органы ў 1929 – 1933 гг. ажыццяўлялі акцыі, накіраваныя супраць інтэлігенцыі.

Беларусь таксама не была выключэннем у агульным патоку рэпрэсій. Канец 20-х-пачатак 30-х гадоў у рэспубліцы “азнаменаваныя” справамі пра шкодніцтва “контррэвалюцыйных і дыверсійна-шпіёнскіх арганізацый” і іх беларускіх філіялаў – “Прампартыі”, “Саюзнага бюро РСДРП (меншавікоў)” і інш.

Новая разбуральная хваля масавых рэпрэсій абрынулася на ні ў чым не вінаватых людзей у 1937 – 1938 г. абвясціўшы абарону сацыялізму ад яго “ворагаў”, сам Сталін дзейнічаў як люты і падступны вораг. Ніякі белы тэрор, ніякая вайна не маглі б нанесці такі ўрон народу, які нанёс ён, абараняючы сваю асабістую абсалютную ўладу.

Ўстаноўка на масавы тэрор ўзнікла ў апараце НКУС зусім не адвольна. Сігнал яму ізноў быў пададзены рашэннямі лютаўска-сакавіцкага пленума ЦК ВКП (б) ад 5 сакавіка 1937 г.

Для эфектыўнага правядзення рэпрэсіўных акцый неабходна было стварыць адпаведнае “грамадскае меркаванне” шырокіх народных мас. Бо маса павінна верыць (і ў значнай ступені верыла) жахлівым абвінавачванням 1937 г. Сталін пашырыў паняцце “вораг народа”. “Гэты тэрмін адразу вызваляў ад неабходнасці усялякіх доказаў ідэйнай няправасці чалавека ці людзей, з якімі ты вядзеш палеміку: ён даваў магчымасць усякага, хто ў чымсьці не згодны са Сталіным, хто быў толькі западозраны ва варожых намерах, усякага, хто быў проста абгавораны, падвергнуць самым жорсткім рэпрэсіям, з парушэннем усякіх нормаў рэвалюцыйнай законнасці “ [13] .

Прававая падрыхтоўка да небывалых па маштабах рэпрэсіяў пачалася ў студзені 1937 г. Народны камісар юстыцыі М.В.Крыленка і Пракурор СССР А.Я.Вышынскі 8 студзеня 1937 падпісалі цыркуляр, які пацвярджаў, што ўсе справы па контррэвалюцыйных злачынствах павінны разглядацца без удзелу абвінавачвання і абароны. У сувязі з правядзеннем масавых “аперацый” ў дачыненні да былых кулакоў, сябраў “антысавецкіх” партыяў, белагвардзейцаў, жандараў і чыноўнікаў царскай Расіі, бандытаў, рэмігрантамі, удзельнікаў “антысавецкіх” арганізацый, царкоўнікаў і сектантаў, у адпаведнасці з загадам НКУС СССР ад 30 лiпеня 1937 г. быў зацверджаны персанальны склад абласных “троек” у складзе: старшыня – начальнік абласнога ўпраўлення НКУС, члены: сакратар абласнога камітэта КП (б) Б і абласны пракурор [14] .

Асабліва актывізавалася дзейнасць НКУС БССР і абласных “троек” з ліпеня 1937 г., калі, згодна з указаннем “зверху”, на месцах былі складзеныя спісы на ўвесь “контррэвалюцыйны” элемент. Услед за гэтым у Беларусі і іншых рэгіёнах краіны пачаліся масавыя аперацыі па ажыццяўленню арыштаў і фальсіфікацыі “контррэвалюцыйных спраў”. Сэнс гэтых акцый зводзіўся да “стварэння” так званых “усесаюзных контррэвалюцыйных арганізацый”: контррэвалюцыйна-дыверсійнай, антысавецкай паўстанцка-тэрарыстычнай, эсэраўскай шпіёнскай, контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай фашысцкай, Польскай арганізацыі вайсковай і шматлікіх іншых.

Канвеер рухаўся спраўна. Калі канчалася “сыравіна”, дастаўлялі новыя яго партыі. Быццам гіганцкая мясарубка перамолвала жыццё тысяч людзей. “Ворагаў народа” стваралі штучна. А калі іх лік раставаў, пачыналіся так званыя “маскіруючыя” рэпрэсіі. Галоўным чынам яны прыпалі на другую палову 1937 і пачатак 1938 г. На месцах арыштоўваліся і там жа расстрэльваліся ў першую чаргу прадстаўнікі некарэннай нацыянальнасці і выхадцы з іншых рэгіёнаў. Так падтрымліваўся міф пра усеагульны распаўсюд варожай дзейнасці.

Абласныя і гарадскія кіраваўніцтвы НКУС атрымлівалі разнарадкі на выяўленне зададзенага ліку “ворагаў народа”. Рознымі шляхамі, у тым ліку з выкарыстаннем загадзя назапашаных даносаў сакрэтных інфарматараў і грамадскіх “памочнікаў”, тэрмінова атрыманых новых “прызнальных” паказанняў раней арыштаваных і да т.п. складаліся спісы ўжо канкрэтных людзей пад “разнарадку”. Затым яны арыштоўваліся.

Існавалі спецыяльныя бланкі справаздачнасці. Усё там размешчана па графах: колькі, з якіх слаёў “выключыць”, якіх нацыянальнасцяў, асобна ваенных, служыцеляў культу і г.д. Справа даходзіла да таго, што ў агульную колькасць пазначаных у разнарадцы асоб, якіх неабходна было арыштоўваць, адразу ўключаўся ўжо лік і тых, хто павінен быць расстраляны. Перавыконваюць “норму” дазвалялася, але за недавыкананне ішло сустрэчнае пакаранне – аж да вышэйшай меры “сацыяльнай абароны”. Таму шырока бытавала практыка, калі арыштаваных тут жа ў “падыходзячым” месцы – у лесе, у яры, на могілках расстрэльвалі, а потым, ужо заднім лікам, афармлялі справы з “прызнальнымі” сведчаннямі.

Па трафарэце ў перыяд 1937 – 1938 гг. былі сфабрыкаваныя справы на дзясяткі тысяч жыхароў рэспублікі і іншых рэгіёнаў краіны. Калі масавыя рэпрэсіі прынялі пагражальныя маштабы, па асабістым указанні І.В.Сталіна ў канцы 1938 г. кіраўніцтва НКУС СССР і шэраг начальнікаў НКУС рэспублік і абласцей былі абвінавачаныя ў масавых арыштах і парушэннях сацыялістычнай законнасці.

У тыя гады актыўна арыштоўваліся сваякі асуджаных. У сувязі з гэтым народны камісар юстыцыі СССР 16 студзеня 1938 года падпісаў загад “Аб недапушчальнасці звальнення з працы асобаў па матывах роднаснай сувязі з арыштаванымі за контррэвалюцыйныя злачынствы”, і ўжо на 1 студзеня 1939 г. былі перагледжаныя справы ў дачыненні да 1 175 998 чалавек , асуджаных у 1936 – 1937 г. Устанавіць дакладную колькасць такіх асоб не ўяўляецца магчымым. Да 1942 г. дадзеная катэгорыя асуджаных у судовай статыстыцы не ўлічвалася. Зыходзячы з аналізу дадзеных Вярхоўнага суду СССР, Ваеннай калегіі Вярхоўнага суду СССР мяркую, што за перыяд 1937 – 1939 гг. гэтая лічба па СССР перавышала мільён, а па БССР – не менш за 90 тысяч чалавек [15] .

Хваля масавых рэпрэсій 1937 г. пайшла на спад з другой паловы 1938 г. Паступленне спраў аб контррэвалюцыйных злачынствах зменшылася (у прыватнасці, па БССР у сярэднім на 30 – 40%) пасля таго, як НКУС СССР даў указанне аб прыпыненні масавых акцый па выняцці “ворагаў народа “.

З верасня 1939 г. “працы” ў органаў НКУС Беларусі зноў рэзка дадалося. Пацягнуліся на Ўсход эшалоны з дэпартаванымі жыхарамі Заходніх абласцей рэспублікі. Па падліках аўтара, у гэтым патоку толькі ў Сібіры апынулася больш за 60 тысяч беларусаў, палякаў, габрэяў, прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяў. З улікам грамадзян, рэпрэсаванымі несудовымі і судовымі органамі ў адміністрацыйным парадку, гэтая лічба перавышае 85 тысяч чалавек.

Палітычныя рэпрэсіі зноў актыўна аднавіліся пасля заканчэння вайны. У чэрвені 1946 органы контрвыведкі “СМЕРШ” з войска і флота былі перададзеныя ў МДБ СССР, дзе на іх базе утварылася 3-яе Галоўнае ўпраўленне і яго органы на месцах. У 1949 г. Савет Міністраў СССР прыняў пастановы аб арганізацыі ў МДБ СССР 7-га Упраўлення (арганізацыя і ўстаноўка вонкавага назірання за асобамі, распрацоўваемых органамі дзяржбяспекі); аб перадачы Галоўнага ўпраўлення пагранічных войскаў і Галоўнага ўпраўлення міліцыі з МУС СССР у МДБ СССР [16] .

Рэпрэсіі ў канцы 40 – пачатку 50-х г. насілі, як нам уяўляецца, іншы характар. Аналізуючы дзейнасць органаў дзяржаўнай бяспекі ў пасляваенны перыяд, нельга прайсці і міма таго, што пры Міністэрстве дзяржаўнай бяспекі СССР (у 1946 наркаматы былі ператвораныя ў міністэрства) у верасні 1946 была створана Асаблівая нарада – орган пазасудовай расправы. Яня складалася з трох чалавек: старшыні (ім з’яўляўся наркам дзяржбяспекі) і двух членаў (намеснікі наркама дзяржбяспекі) [17] .

У працы Асобай нарады ў абавязковым парадку ўдзельнічаў Генеральны пракурор СССР, які меў права ўносіць пратэст у Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР на тыя ці іншыя рашэнні, вынесеныя Нарадай па крымінальных справах. Удзел бакоў (абвінаваўцы і абаронцы) не дапушчалася. Пастановы Асобай нарады касацыйнаму абскарджанню не падлягалі і прыводзіліся ў выкананне неадкладна.

Самым масавым выглядам савецкіх рэпрэсій пасляваеннага перыяду стала інтэрнаванне. Інтэрнаванню падвергнулася большасць савецкіх грамадзян, затрыманых у 1944 – 1945 гг. органамі контрвыведкі “СМЕРШ” Наркамата абароны СССР, а таксама ўнутранымі войскамі НКУС па ахове тылу франтоў і органамі НКУС і НКДБ Украінскай, Беларускай і Літоўскай ССР на тэрыторыі Польшчы ў яе цяперашніх межах, у заходніх абласцях Беларусі, Украіны і Літве. Некаторыя з арыштаваных былі спачатку затрыманыя органамі Міністэрства грамадскай бяспекі і міліцыяй паслухмяных Маскве Польскага камітэта нацыянальнага вызвалення (ПКНВ) і Часовага ўрада Польшчы, а затым перададзеныя ў рукі “СМЕРШ”.

У канцы вайны ў задачы “СМЕРШ” ўвайшла таксама праверка шматмільённай «арміі» савецкіх грамадзян, якія вярталіся з палону. Ангельскія і амерыканскія разведслужбы, імкнучыся скрупулёзна выканаць свае абавязацельствы перад саюзнікам (аб абавязковым вяртанні грамадзян у краіну пражывання), удзельнічалі часам у варварскіх рэпатрыяцыя. Многія з двух мільёнаў савецкіх грамадзян, якіх яны, часта супраць волі гэтых людзей, вярнулі на радзіму, проста змянілі гітлераўскія канцлагеры на савецкія. Як завуялявана прызнавала нават савецкая афіцыйная гісторыя, «СМЕРШ» «з недаверам» ставіўся да больш чым мільёну савецкіх ваеннапалонных, якія перажылі жахі нямецкіх лагераў. Амаль усе разглядаліся як дэзерціры.

Наступным крокам “СМЕРШ” і НКУС у працы з палоннымі, пасля адбору і перавозкі іх дадому, быў прыём рэпатрыянтаў у СССР. Аднак многія палонныя расставаліся з жыццём, ледзь ступіўшы на кантраляваную савецкімі войскамі зямлю.

У 1942 – 1943 гг. былі арганізаваныя першыя праверачных-фільтрацыйныя лагеры (ці – спецлагеры), куды “СМЕРШ” накіроўваў ўсіх без выключэння савецкіх вайскоўцаў, уцекачоў з палону альбо вызваленых Чырвонай Арміяй. Яны кругласутачна знаходзіліся ў выключным распараджэнні следчых “СМЕРШ”, і пасля доўгіх месяцаў праверкі іх накіроўвалі ў лагеры па судзе або ў пазасудовым парадку. Многіх прыгаворвалі да смяротнага пакарання “за здраду Радзіме”.

Праверка вайскоўцаў Чырвонай Арміі, якія знаходзіліся ў спецыяльных лагерах праводзілася аддзеламі контрразведкі “СМЕРШ” НКА СССР пры спецлагерах Народнага камісарыята ўнутраных спраў Савецкага Саюза.

Усяго прайшло праз спецлагеры былых вайскоўцаў Чырвонай Арміі, якія выйшлі з акружэння і вызваленых з палону, 354 592 чалавекі, у тым ліку афіцэраў 50441 чалавек [18] .

Праверачныя-фільтрацыйныя лагеры зачынілі ў 1947 г., пасля таго як былі прафільтраваныя мільёны савецкіх ваеннапалонных.

Былы (уцякач на Захад) афіцэр “СМЕРШ”, які меў доступ да дакументаў гэтай арганізацыі, паведаміў некаторыя лічбы: усяго з раней акупаваных раёнаў ў 1943 – 1947 было рэпатрыяваўся каля пяці з паловай мільёны рускіх.

З іх: 20% – расстраляныя або асуджаныя на 25 гадоў лагераў (што па сутнасці справы раўнасільна смяротнаму прысуду); 15 – 20% – асуджаныя на пяць – дзесяць гадоў лагераў; 10% – высланы ў аддаленыя раёны Сібіры не менш чым на шэсць гадоў; 15% – пасланыя на прымусовыя работы ў Данбас, Кузбас і іншыя раёны, разбураныя немцамі. Вярнуцца дадому ім дазвалялася толькі па заканчэнні тэрміну работ; 15 – 20% – дазволілі вярнуцца ў родныя мясціны, але ім рэдка ўдавалася знайсці працу. Сярод апошніх былі вельмі частыя выпадкі самагубстваў.

Гэтыя вельмі прыблізныя дадзеныя не даюць пры складанні 100%. Верагодна, 15 – 25%, якія адсутнічаюць – гэта людзі, якія “схаваліся” ўжо ў СССР, памерлі ў дарозе або ўцяклі з-пад варты [19] .

У жніўні 1944 г. войскі НКУС актывізавалі дзеянні супраць атрадаў Арміі Краёвай. Дырэктыва штаба войскаў НКУС па ахове тылу 3-га Беларускага фронту прадугледжвала не толькі знішчэнне гэтых фарміраванняў узброеным шляхам, але і стварэнне агентуры, на якую ўскладалася задача раскладання падпольных атрадаў знутры. На агентурную сетку звярталася асаблівая ўвага, паколькі многія аперацыі па ліквідацыі атрадаў Арміі Краёвай зрываліся менавіта з-за недастатковых ведаў абстаноўкі.

Актыўныя дзеянні фарміраванняў Арміі Краёвай назіраліся ў той перыяд перш за ўсё ў Беластоцкім ваяводстве. У лістападзе супраць іх была праведзена буйнамаштабная аперацыя сіламі спецыяльна сфармаванай Беластоцкай аператыўнай групы войскаў НКУС, у склад якой увайшлі некалькі палкоў пагранічных і ўнутраных войскаў. Баявыя дзеянні супраць паўстанцкіх атрадаў вяліся ў абстаноўцы, калі насельніцтва, як правіла, падтрымлівала “акаўцаў”. У выніку аперацыі падполлю быў нанесены ўрон, і ў сярэдзіне снежня 1944 года Беластоцкую аператыўную групу расфармавалі, а падначаленыя ёй часткі вярнулі ў свае злучэнні.

Групы АК дзейнічалі не толькі ў межах новых межаў Польшчы, але і ў Заходняй Беларусі. Паспяхова выкарыстоўваючы набыты ў 1940 – 1944 г. вопыт партызанскай вайны супраць немцаў, яны супрацьдзейнічалі мерапрыемствам па ўсталяванні савецкай улады ў Брэсцкай, Баранавіцкай н Маладзечанскай абласцях. Пры гэтым нярэдка атрады АК ажыццяўлялі акты жорсткага тэрору супраць насельніцтва няпольскіх нацыянальнасцяў.

У адным з выяўленых дакументаў НКУС сцвярджалася, што “белапольскія фарміраванні & lt; … & gt; маюць на мэце ажыццявіць шэраг тэрарыстычных актаў над прадстаўнікамі савецкай улады і савпартактыву “. У пачатку лютага 1945 трыма палкамі незадоўга да гэтага сфарміраванай 58-й стралковай дывізіі УВ НКУС былі акружаны і разгромленыя атрады Геруса і Васілеўскага, якія базаваліся ў Казлоўшчынскім і Дзятлаўскім раёнах Баранавіцкай вобласці. У выніку гэтай аперацыі 34 ўдзельнікі гэтых атрадаў былі забітыя, 109 – пасаджаны ў турму [20] .

Адначасова з баявымі аперацыямі войскаў НКУС супраць падпольных лясных атрадаў ажыццяўляліся масавыя арышты ўдзельнікаў падполля ў гарадах і вёсках.

9 траўня 1945 г. буйны атрад АК здзейсніў напад на г.Граева Беластоцкага ваяводства, разагнаў гарадскую адміністрацыю польскага часовага ўрада, выняў усе каштоўнасці з банка і, вызваліўшы з турмы зняволеных, схаваўся.

Улетку 1945 ўнутраныя войскі НКУС працягвалі актыўныя баявыя дзеянні супраць атрадаў польскага Супраціву. Толькі часткі 64-й СД у гэты перыяд правялі больш за 25 аперацый па іх ліквідацыі, праўда, не заўсёды паспяховых. Аднак і кіраўніцтва падполля разумела немагчымасць працягу шырокамаштабнай партызанскай дзейнасці – як з-за стомленасці насельніцтва ад вайны і панесеных ў папярэднія гады велізарных людскіх страт, так і з-за масіраванага тэрору з боку войскаў НКУС і польскіх карных органаў.

У 1944-1946 г. у Беларусі АУН-УПА-АК здзейснілі па дадзеных НКУС 2384 дыверсіі і тэрарыстычных актаў, у выніку якіх загінула 1032 чалавек [21] .

Меры ў адказ НКУС былі жорсткімі. За 1944-1946 г. у рэспубліцы было праведзена 4596 аперацый, накіраваных супраць украінскага, польскага і беларускага нацыяналістычнага падполля. Пры гэтым, толькі ў 1946 г. было забіта 3766 чалавек і арыштавана 19 050 чалавек.

З 15 студзеня па 20 лютага 1945 года ў Брэсцкай і Пінскай абласцях праводзілася т.зв. чэкісцка-вайсковая аперацыя « па ліквідацыі контррэвалюцыйнага паўстанцкага падполля, банд груп мясцовага фарміравання, а таксама ліквідацыі банд УПА». Было акружана 839 населеных пунктаў, абшукалі 48799 двароў, праверана 165 137 чалавек, прачасана 12 тыс. кв.км. лясоў і балот.

У выніку было разгромлена 33 узброеных груп і атрадаў. Забіта 98 і арыштавана 3808 чалавек, 55 чалавек-здаліся ў палон [22] .

Актыўны ўдзел у правядзенні карных акцый бралі ўдзел частцы ўнутраных войскаў. На 1 студзеня 1946 штаб 226 палка дыслакаваўся ў г.Мінску, астатнія падраздзяленні ў г.Глыбокае, г. Бабруйску і Бабруйскім раёне, г.Дзяржынска. Да 1947 дыслакацыя палка значна пашырылася: у Мінску выконвала службу 8 узводаў, Барысаўскім раёне – 6, Гомельскай вобласці – 5, Бабруйску – 3, Магілёўскай – 3, Віцебскай – 10, Полацкай – 3 , Гродзенскай – 1, Вялікіх Луках – 3. Колькасць палка ўзрасла з 1 300 да 2 300 чалавек [23] .

Пачынаючы са жніўня 1945-го і па студзень 1946 г. у Беларусі ўнутраныя войскі правялі 2580 баявых аперацый, у ходзе якіх было захоплена 1800 палонных.

У барацьбе з падполлем актыўна выкарыстоўваўся 287 стралковы полк НКУС. 18 чэрвені 1946 года полк быў перададзены ў склад 7 мотастралковай дывізіі ўнутраных войскаў.

Толькі за 1947 вайскоўцамі 287 стралковага палка было захоплена і знішчана 475 чалавек, канфіскавана 503 адзінкі агнястрэльнай зброі [24]

У сакавіку 1946 г. НКУС СССР было пераназваны ў МУС СССР. Адпаведна змяніліся і назвы падпарадкаваных яму вайсковых упраўленняў.

У студзені 1947 ўнутраныя войскі (часткі аператыўнага прызначэння) з складу МУС былі перададзеныя ў падпарадкаванне МДБ СССР, а канвойныя войскі засталіся ў падначаленні МУС СССР.

6 красавіка 1948 года ў склад МДБ СССР былі перададзеныя і спецыяльныя часткі, ажыццяўлялыя ахову важных аб’ектаў дзяржавы, але ў сакавіку 1953 г. яны зноў увайшлі ў склад МУС СССР.

Ўнутраныя войскі ў гэты перыяд, як складовая частка МДБ СССР і яго ўзброеная сіла, забяспечвалі мерапрыемствы органаў савецкай разведкі па ліквідацыі нацыянальнага супраціву, удзельнічалі ў акцыях, якія праводзяцца органамі дзяржаўнай бяспекі.

У адпаведнасці з гэтымі задачамі да 1950-1951 гг. 26 палкоў ўнутраных войскаў МДБ СССР дыслакаваліся ў Заходніх абласцях Украіны Беларусі і ў Прыбалтыйскіх рэспубліках.

Для барацьбы з нацыянальным супрацівам, які усё яшчэ дзейнічаў на тэрыторыі рэспублікі, актыўна прыцягваўся 287 стралковы полк. Штаб палка і спецпадраздзялення дыслакаваліся ў г.Мінску. Тут і знаходзілася і 9 рота, якая ахоўвала ўрадавыя аб’екты. 1 стралковы батальён быў у Пінску, 2-гі – у Кобрыне, 3-ці ў Наваградку.

Па дадзеных органаў МДБ на 1 кастрычніка 1951 года ў заходніх абласцях Беларусі дзейнічалі трынаццаць банд, якія ўчынілі восем тэрарыстычных актаў.

Улетку 1949 падраздзяленні палка бралі ўдзел у ліквідацыі атрада “Ваўка”, у верасні 1951 ўдзельнічалі ў чэкісцка-вайсковай карнай аперацыі ў “Вялікім Казянскім лесе” Відзаўскага раёна Полацкай вобласці, падчас якой было захоплена 32 удзельніка супраціву, у лютым 1952 ліквідавалі атрад “Сікоры” ва ўрочышчы “Урбаны” ў Пінскай вобласці [25] .

Усяго ж асабовым складам палка ў перыяд з 1944 па 1954 было “ліквідавана” (забіта, захоплена, затрымала); шпіёнаў – 40 чал., бандытаў – 1539 чал., іншых (злодзеяў, дэзерціраў і г.д.) – 37461 чал. “ [26]

Першая пасляваенная аперацыя па высяленні праводзілася з 2 чэрвеня па 2 жніўня 1951 г. За гэты перыяд у Іркуцкую вобласць было выселена 1024 сем’яў (каля 4000 чалавек), а іх маёмасць была канфіскавана.

У красавіку 1952 было ажыццеўлена другое масавай высяленне «ворагаў народа», якое праводзілася ў адпаведнасці з пастановай СМ БССР № 436 ад 7 красавіка 1952 г. У гэты раз 1065 сем’яў агульнай колькасцю 5000 чалавек па этапе былі адпраўлены на спецпасяленне [27] .

Масавыя рэпрэсіі на тэрыторыі СССР і Беларусі ў 20 ст. насілі яўна выражаны планавы характар і ажыццяўляліся карнымі органамі пад непасрэдным кіраўніцтвам кампартыі ў вельмі жорсткай і бесчалавечнай форме ў дачыненні ні ў чым не вінаватых грамадзян. Яны былі супрацьзаконнымі, супярэчылі асноўным грамадзянскім і сацыяльна-эканамічным правам чалавека, абярнуліся трагічнымі наступствамі для дзясяткаў і сотняў тысяч людзей.

 

Пытанні ды І.Кузняцова

Віктар Астрога (Менск): – Ці можам мы падзяліць паваенныя рэпрэсіі 1944-56 г. на больш дробныя перыяды?
Ігар Марзалюк (Магілёў) : – 1. Антыбальшавіцкі супраціў 20-х – 30-х гадоў на тэрыторыі Савецкай Беларусі. Якая крыніцазнаўчая база была скарыстана, ці карысталіся Гомельскім, Віцебскім, Магілёўскім архівамі? 2. Супраціў пасля Вайны. Мяне цікавіць таксама тэрыторыя Усходняй Беларусі, таму што з аповедаў сваіх родзічаў я ведаю, што былі партызанскія атрады і ў Краснапольскім, і ў Чэрыкаўскім раёнах.

Захар Шыбека (Менск) : – Я хацеў бы пачуць Ваш каментар публікацый спісаў рэпрэсаваных у серыйным выданні “Памяць”, а таксама Ваш каментар падзеяў вакол Курапатаў І ўвогуле Праблемы ўвекавечання месцаў масавых растрэлаў?

Алесь Смалянчук (Гародня) : – Як Вы можаце патлумачыць такі феномен: масавы супраціў беларусаў пасля вайны і сённяшнюю боязь адстойваць свае права?

Якаў Басін (Менск) : – Ці існуе якая-небудзь класіфікацыя па палітычнай матывацыі рэпрэсій?

Адказы І.Кузняцова

Адказ В. Астрогу: – Можна вылучыць два умоўных этапы: ўзброены і няўзброены. Па гадах – 1944-46, 1947-49, 1950-52. Апошнія ачагі супраціўлення былі ліквідаваныя ў 1952 г. Гэта пакуль ўмоўнае дзяленне. Яно патрабуе ўдакладнення па катэгорыях, хто там апынуўся. Кадры супраціву складаліся з Арміі Краёвай, ваеннапалонных, людзей, якія прайшлі фільтрацыйныя лагеры, якія па нейкіх прычынах не апынуліся ў месцах зняволення, тых, хто не выйшаў з нашых партызан і застаўся ў лясах, былых рэпрэсаваных, сваякоў рэпрэсаваных, моладзевых падпольных арганізацый – “Чайка” і інш., і яшчэ так званыя катэгорыі парашутыстаў (Філістовіч і інш.) Гэта толькі некаторыя катэгорыі.
Я прывяду яшчэ цікавыя лічбы. У 1944 – 45 г. на тэрыторыі Беларусі праз праверачныя, фільтрацыйныя лагеры было прапушчана звыш 350 тыс. чалавек, у тым ліку 50 тыс. афіцэраў. Яшчэ цікавая статыстыка: у 1943-44 і па 1947 з часова акупаваных тэрыторый было рэпатрыявана 5 500 000 чалавек, з тэрыторыі Беларусі звыш аднаго мільёна. З іх 20% было расстраляна або асуджана на 25 гадоў лагераў, ад 15 да 20% – атрымалі ад 5 да 10 гадоў лагераў, 10%, была такая катэгорыя, напісана ня менш 6 гадоў лагераў, 15% было адпраўлена на прымусовыя работы, толькі 15-20% прайшлі фільтрацыйныя лагеры і вярнуліся па месцы жыхарства. Гэта і жыхары Беларусі і тыя, хто трапіў у фільтрацыйныя лагеры нават з тэрыторыі Польшчы, Літвы, Украіны. Гэта агульная лічба, і яна яшчэ патрабуе ўдакладнення.

Адказ І. Марзалюку : – 1. Адпаведныя архівы сёння для даследчыкаў зачыненыя. У Магілёве тая ж карціна. Архіў КДБ глуха зачынены, нават асобныя справы не дазваляюць глядзець. Па дзяржархіву такая ж карціна, як па Менску, таму для таго мы тут і збіраемся, каб усталяваць нейкія кантакты.

Мы тут ужо абменьваліся думкамі па ачагам супраціву. Нават тыя раёны, якія я паказаў на карце, аказваецца, трэба пашырыць. Напрыклад, у Краснапольску значна шырэйшым быў супраціў. Мы гэтыя ўдакладненні будзем уносіць, таму калі ў каго будзе інфармацыя, просьба паведамляць, і мы тады зробім больш дакладныя карты, і ўсе змогуць імі карыстацца, у тым ліку і ў рэгіёнах.

Адказ З. Шыбеку: – 1. Планавалася выпусціць больш за 150 кніг у серыі “Памяць”. На сённяшні дзень выйшла дзесьці парадку 80-90, г.зн. выпушчана больш за палову кніг. З нагоды спісаў рэпрэсаваных. У 1998 г. на імя старшыні дзяржкамітэта па друку, у адміністрацыю прэзідэнта, яшчэ ў дзве інстанцыі быў накіраваны ліст (я называю гэта даносам) з нагоды дзейнасці цэнтра хронік “Памяць”. Вынік быў ясны, Алеся Петрашкевіча змясцілі. Абвінавачванні з гэтага даносу: прыніжаецца роля Кастрычніцкай рэвалюцыі, цэнтр хронік памяці не адлюстроўвае поспехі сацыялістычнага будаўніцтва і публікуе спісы ворагаў народа. У кнізе публікаваліся толькі спісы рэабілітаваных, спісы гэтыя атрымліваліся з камітэта дзяржбяспекі, з той базы, якая заснавана ў камітэце па архівах. Спісы далёка няпоўныя. Тое, што ёсць у кнігах “Памяці” гэта 5-10% ад рэальнасці. У апошнія два-тры гады паступіла сакрэтнае ўказанне спісы рэпрэсаваных не ўключаць, ніякіх нарысаў пра рэпрэсіі быць не павінна, і пра людзей, якія былі рэпрэсаваныя, пажадана таксама не пісаць. Гэта вяртанне да савецкіх традыцый.

Два дні таму было чарговае пасяджэнне ініцыятывы “Уратаванне Курапатаў”, скажу вам, карціна вельмі сумная. Вы ўсё ў курсе гэтых падзей, якія разгарнуліся апошнія паўтара месяца ў сувязі з будовай мінскай кальцавой дарогі. Я вымушаны быў пайсці на такі крок, як заяву аб тым, што больш не буду прымаць удзел у пасяджэнні ініцыятывы. Чаму? У апошні час напрацягу палутара месяцаў з’явілася пяць арганізацый, якія сталі прыватызаваць Курапаты: “За ўратаваньне Курапатаў”, “Моладзь за ўратаваньне Курапатаў”, “Хрысціянская Саюз ці партыя (дакладна не памятаю) за Курапаты”, грамадская арганізацыя Корзуна “За Курапаты” , карацей кажучы, пяць арганізацый. Зараз дайшло да таго, Што “Моладзь за ўратаваньне Курапатаў” і ініцыятыва “За ўратаваньне Курапатаў” адначасова праводзяць два конкурсы праектаў мемарыяла. Была прапанова наогул прыватызаваць гэтую тэрыторыю і выкарыстаць яе. Рэдактар газеты “Рабочы” Івашкевіч выказаў такую думку: “Мы ад улады бярэм, прыватызуем яе, потым будзем зарабляць на правядзенне экскурсій, будзем браць гранты і будаваць мемарыял”. Прапаноў шмат, а перамовы з уладай цалкам у тупіку.

На маёй карце нанесена 48 населеных пунктаў, дзе праводзіліся масавыя расстрэлы. У агульнай складанасці на сённяшні дзень я ўсталяваў на тэрыторыі Беларусі звыш 80 месцаў расстрэлаў. У Магілёве – два, у Мінску – 12, у Гомелі – тры ці чатыры месцы і г.д. Гэта значыць праблема патрабуе вывучэння, я думаю, на месцах павінны дапамагчы.

Адказ А.Смалянчуку : – Як гэта ні дзіўна будзе гучаць, сіндром 1937 не дзейнічаў у 30-я г., а дзейнічае цяпер. Тлумачыцца вельмі проста: тады ніхто не ведаў пра маштабы рэпрэсій. А цяпер людзі ўжо ведаюць пра гэта і баяцца. І самі рэпрэсаваныя – гэта тая катэгорыя, якая больш за ўсё маўчыць. У нас цяпер дзве арганізацыі рэпрэсаваных. Як ні прыходзіш, кажуць: “Вы нас не чапайце”. Пытаюся ў іх: “Ну хто акрамя Вас можа сказаць слова ў абарону Курапатаў?” Ніхто нічога не сказаў, ні адна арганізацыя. Гэта значыць, гаворка ідзе пра тое, што ўсе людзі адукаваныя, усе бачаць гістарычную праблему і ніхто не хоча паўтарэння гэтага. Пасля вайны супраціў быў, у 50-я гады рэдка, але было, потым – зацішша, а цяпер – поўная цішыня. Я не думаю, што варта чакаць, што ў бліжэйшы час нешта адбудзецца. Я нават назіраю іншую тэндэнцыю: тая частка інтэлігенцыі, якая займала актыўную пазіцыю, зараз пасля выбараў таксама сышла ў падполле. І таму, баюся, што гэтая тэндэнцыя будзе працягвацца далей.

Адказ Я. Басіну : – Класіфікацыя рэпрэсій па палітычных матывах – мабыць, адна з самых складаных праблем. Я пачынаў свой выступ з таго, што мы не далі выразную класіфікацыю паняцця “палітычныя рэпрэсіі». Дык вось, класіфікацыю можна даць юрыдычную і маральна-абычайную. Юрыдычная класіфікацыя таксама распадаецца на некалькі кірункаў. Гэтая арт. 63 – 74 Крымінальнага Кодэкса Беларусі і арт. 58 Расійскай Федэрацыі. Там тры напрамкі, назаву іх па колькасці пацярпелых. Першае месца – антысавецкая агітацыя, прапаганда, на другім месцы – удзел у контррэвалюцыйных арганізацыях, і трэцяе месца, ніхто нават не падумае – гэта артыкул Крымінальнага Кодэкса Расіі 58, 14-ы пункт – неданясенне. І, дарэчы менавіта адтуль – тэзіс Залескага аб тым, што рэпрэсаваныя і іх сваякі самі павінны вінаваціць сябе, таму, што несвоечасова інфармавалі органы.

Але не трэба забываць яшчэ самае галоўнае, што шэраг асуджаных праходзіць па 2-3 артыкулах: 63 (палітычная), а потым пайшлі артыкулы: “нявыплата сельгас падатку”, закон ад 7 жніўня 1932 аб абароне сацыялістычнай уласнасці (“аб сямі каласках “). Асуджаныя па гэтых артыкулах не падлягаюць рэабілітацыі. Чалавека рэабілітуюць па палітычным артыкуле, застаецца эканамічная артыкул і ў КДБ лічыцца, што ён нерэабілітаваны. Вось гэтая кухня існуе на сённяшні дзень. Таму ніхто не лічыў, колькі асуджана па законе 1932, колькі прыцягнута да крымінальнай адказнасці за нявыплату сельгаспадатку і інш. І яшчэ была такая графа – службовыя злачынствы, гэта арт. 193, пункт 17 Крымінальнага Кодэксу Расіі, аналагічна і Беларусі. Значная частка асуджаных па палітычных матывах падведзена пад эканамічныя і іншыя агульнакрымінальныя злачынствы. Таму цалкам гэтую карціну мы не можам аднавіць з прычыны адсутнасці базы крыніц.

Дыскусія па дакладу І.Кузняцова

Андрэй Кіштымаў (Менск): – Не будзем забываць, што пасляваенны супраціў быў чыста тэхнічна падрыхтаваны. Шмат людзей было навучана хадзіць пад зброяй, і колькі гэтай зброі было.

Ігар Кузняцоў : -У партызанскім руху дзейнічалі асаблівыя аддзелы, оперупаўнаважаныя, мала таго, так яны і да падполля даходзілі яшчэ. Ніхто гэтую тэму не можа сёння даследаваць, таму што не пускаюць працаваць у архівах.

[1] Сборник узаконений РСФСР. 1919. № 4. С. 25.

[2] Сборник узаконений РСФСР. 1919. № 4. С. 32.

[3] Сборник законодательных актов и документов. Москва,1989. С. 22.

[4] ГАРФ. Ф.1072. оп.1. д.397. С. 122.

[5] Кузнецов И.Н. Конвейер смерти. Минск, 1998. С. 32 – 33.

[6] ГАРФ. Ф. 9492. оп.1. д. 1. С. 204.

[7] Адамушка У.I Палiтычныя рэпрэсii 20-50-ых гадоу на Беларусi. Мінск, 1994. С. 12.

[8] Палiтычныя рэпрэсii у ХХ стагодзi. Мінск, 1998. С.73.

[9] Кузнецов И.Н. Конвейер смерти. С. 156 – 157.

[10] ГАРФ. Ф.9492. оп.1. д. 1. С. 93.

[11] Реабилитация: Политические процессы 30-50-х годов. Москва, 1991. С. 51.

[12] Кузнецов И.Н. Конвейер смерти. С. 256.

[13] Известия ЦК КПСС. 1989. № 9. С. 35 – 36.

[14] История исправительно-трудовых учреждений Беларуси. Минск, 1999. С. 21 – 22.

[15] Кузнецов И.Н. Конвейер смерти. С. 145.

[16] Коровин В.В. История отечественных органов безопасности. Москва, 1998. С. 58.

[17] Лубянка. ВЧК-ОГПУ-НКВД-МГБ-МВД-КГБ. 1917-1960. Справочник. Москва, 1997. С. 39.

[18] Телицын В.Л. «СМЕРШ»: операции и исполнители. Смоленск, 2000. С. 314 – 315.

[19] Телицын В.Л. ”СМЕРШ”: операции и исполнители. С. 320.

[20] РГВА. Ф.38650. Оп.1. Д.160. С. 25 – 26.

[21] Антысацецкiя рухi на Беларусi: 1944-1956. Мінск, 1999. С. 56 – 57.

[22] Старонкi ваеннай гiсторыi Беларусi. Мінск, 1992. С. 180 – 182.

[23] История исправительно-трудовых учреждений Беларуси. Мн., 1999. С. 135 – 140.

[24] Сямашка Я.I. Армiя Крайова на Беларусi. Мінск, 1994. С. 105 – 106.

[25] РГВА. Ф.38650. оп.1. д.158. С. 61 – 67.

[26] РГВА. Ф.38650. оп.1. д.142. С. 56 – 57.

[27] РГВА. Ф.32924. оп.1. д. 20. С. 113 – 114.

Гістарычны Альманах, том 7, 2002. Матэрыялы II Навуковай канферэнцыі Беларускага гістарычнага Таварыства “Праблемы перыядызацыі гісторыі Беларусі”. Магілёў, 23 – 25 лістапада 2001 (Крыніца: Інтэрнет-бібліятэка Камунікат )